۱. معرفی موضوع:
منهج، راهی روشن و روشی استدلالی برای رسیدن به مطلوب است. بنابر این منهج تفسیری، روشی است که از آن برای کشف معانی قرآن کریم استفاده می شود.
از آنجایی که روش ها و کیفیت های کشف معانی قرآن مختلف است، می توان گفت که مناهج تفسیری نیز متعدد و مختلف است.
بعضی تلاش کرده اند مناهج تفسیری را در عددی معین محصور کرده و معرفی نمایند، در حالیکه چنین حصری به هیچ وجه صحیح نبوده و تنها استقرائی است ناقص.
۲. تبیین:
بسیاری از مفسرین گذشته که در موضوع تفسیر قرآن دست به قلم شده اند، هیچ گاه سخن از منهج خود در تفسیر قرآن نگفته اند. بلکه صرفاً بر مبنای معلوماتی که داشته اند، سعی در کشف معانی قرآن کریم نموده اند.
برخی از متأخرین در پی رصد مناهج تفسیری بر آمده و تفاسیر گذشته را به اقسامی تقسیم کرده و هر کدام را دارای منهجی خاص دانسته اند. مثلاً تفسیر عیاشی، صافی، برهان و نور الثقلین را در زمرۀ تفاسیری که منهج روائی دارند قرار داده و تفاسیر تبیان و مجمع البیان را تفاسیری با منهج اجتهادی و عقلی دانسته اند. همچنین بر اساس استقراء ایشان، تفسیر المیزان و آلاء الرحمن در دستۀ تفاسیر قرآن به قرآن قرار گرفته اند.
اما مسألۀ مهم این است که مشخص کردن یک منهج برای تفاسیر گذشته، تعیین منهج بعد از نگارش یک تفسیر است؛ یعنی بعد از نگارش این تفاسیر، برخی بر اساس محتوای کلی کتاب، آن را در زمرۀ یکی از مناهج شمرده اند، در حالیکه این لزوماً بدان معنا نیست که مصنّف این تفسیر نیز در هنگام تألیف تفسیرش، همین عقیده را داشته و یا قصد پیروی از منهجی خاص را کرده باشد.
بنابراین، مهم این است که بدانیم:
اولاً: دسته بندی تفاسیر گذشته بر اساس منهج، تعیین منهج بعد از تألیف کتاب و بر اساس برداشت شخصی است.
ثانیاً: تعداد منهج های تفسیری که تا کنون معرفی شده اند، حصر عقلی نیستند، بلکه استقرائی ناقص به شمار می آیند و در آینده ممکن است مناهج دیگری نیز به آن ها اضافه شود.
۳. اقسام روش های تفسیری
مهم ترین مناهجی که تاکنون بر اساس استقراء کتب تفسیری به دست آمده است، هفت منهج زیر می باشد:
۱- منهج تفسیر قرآن به قرآن
۲- منهج تفسیر روائی اثری
۳- منهج تفسیر عقلی اجتهادی
۴- منهج تفسیر علمی تجربی
۵- منهج تفسیر اشاری
۶- منهج تفسیر به رأی
۷- منهج تفسیر جامع
منبع: کتاب «منطق فهم القرآن» ج ۱، ص ۴۵.
