رویکرد غالب حوزه های علمیۀ ما، اصولی است یا اخباری؟!!
آنچه که در اذهان عموم اهل علم رسوخ و شیوع یافته این است که پس از برافتادن رویکرد اخباری، تفکر اصولی به طور کامل غلبه یافته و اخباری گری از حوزه های علمیۀ شیعی برای همیشه رخت بر بسته است، اما به نظر می رسد واقعیت اندکی متفاوت است!
نکتۀ مهمی که در این جا شایستۀ دقت می باشد، ضرورت تفکیک بین «عقل گرایی در حوزۀ فروع دین» و «عقل گرایی در زمینۀ اصول دین» است! به عبارت دیگر، بهره گیری از عقل، گاهی در مباحث فرعی و عملی دین؛ یعنی مسائل حلال و حرام مطرح می شود، و گاهی در حیطۀ امور اعتقادی و مسائل فکریِ دین قابل ارزیابی است. باید بین این دو تمایز قائل شد. کسی که در فروع دین عقل گراست، لزوماً در اصول دین هم عقل گرا نیست! و همین طور بالعکس. چه بسیار از عالمانی که از تحلیل های عقلی در مباحث فقهی و اصولی بهره می گیرند، اما در بحث های فکری و اعتقادی، نه تنها سهمی برای تدقیق ها و تأمّلات عقلانی قائل نیستند، بلکه اساساً ورود عقل – به ویژه عقل فراعرفیِ فلسفی – به این محدوده را غیر مُجاز و مضرّ می دانند.
اقسام سه گانۀ رویکرد عالمان دین در مواجهه با عقل
به بیان دقیق تر می توان گفت، در رابطه با به کارگیری عقل توسّط علما در اصول و فروع دین، سه حالت قابل فرض است.
حالت اوّل: بکارگیری عقل، نه در اصول و نه در فروع دین
فرض نخست این است که عالمان دین از اساس با استفاده از عقل در شناخت دین – اعم از اعتقادات یا امور عملی – مخالف باشند.
اخباریون در همین دسته قرار می گیرند؛ زیرا برای حکم عقل در فهم آیات و روایات حجیت قائل نیستند.
حالت دوّم: بکارگیری عقل، فقط در فروع دین
صورت دوّم این است که علما از عقل در بحث های فقهی و فرعی دین بهره می برند، اما عملاً در حوزۀ اعتقادات، یا برای عقل اهمیت چندانی قائل نیستند و کمتر آن را به کار می بندند، و یا اینکه اصلاً تحلیل های دقیق عقلانی – مخصوصاً به روش فلسفی – را در فهم اعتقادات دینی، مخلّ و آسیب زا می دانند.
این دسته از علما، عموماً با تعقّل به معنای فلسفی آن مخالف اند! برخی از ایشان، عقل کلامی را ارج می نهند و از آن در زمینۀ مباحث اعتقادی بهره می برند، اما برخی دیگر حتی ورود به علم کلام به نحو تخصّصی و اجتهادی را نیز چندان نمی پسندند و بر نمی تابند.
خلاصه آنکه این عدّه از عالمان دین، از میان اقسام و انحاء گوناگون و متنّوع عقل گرایی، حداکثر به «عقلانیت کلامی» اهمیت می دهند، آن هم فقط عدّۀ قلیلی از ایشان، اما «عقلانیت فلسفی» نزد این بزرگان، کلاً باطل و مطرود است!
حالت سوّم: بکارگیری عقل، هم در اصول و هم در فروع دین (نظریۀ برگزیده)
فرض سوّم نیز این است که برخی از عالمان، هم در زمینۀ مسائل فرعی و فقهی برای عقل نقش قائل اند، و هم در حیطۀ اصول دین و مسائل اعتقادی، برای احکام قطعیِ عقل سهم و جایگاه ویژه در نظر می گیرند.
اکنون با توجه به تقسیم بندی فوق، می توان گفت رویکرد غالب حوزه های علمیۀ ما – صرف نظر از استثنائاتی که وجود دارد و کسی منکر آنها نیست – ناظر به همین حالت دوم است؛ یعنی بهره گیری از عقل در حوزه فروع دین، و «عدم استفاده» یا «کم اهمیتی» نسبت به آن در زمینۀ اصول دین و شناخت اعتقادات.
در این میان، آیت الله حیدری سخت معتقد است عقلانیت نباید محدود به حوزۀ فروع دین باشد، بلکه هم در فروع و هم در اصول، باید از نتایج تأمّلات عقلانی – به نحو حداکثری – بهره گرفت؛ یعنی لازم است که یک مرجع و عالم دین، هم در «کلام» مجتهد باشد و هم در «فلسفه» و «عرفان» متخصّص و صاحب نظر باشد، وگرنه نمی توان گفت وی در اصول دین و مسائل اعتقادی مجتهد و متخصّص است، اگر چه ممکن است در فروع دین مجتهد باشد. البته کسی ادعا نکرده که تعقل، مساوی است با فلسفه و هر کس که فیلسوف نیست فکر نمی کند! تفکر فلسفی یکی از اقسام تفکر است، اما عالی ترین مرتبۀ آن می باشد.
و اما برای صحّت مدّعای فوق (غلبۀ رویکرد اخباری در حوزه های علمیه)، حداقل دو دلیل وجود دارد.
دلیل اول: انحصار عقل گرایی به فروع دین!
همان طور که می دانیم اخباریون برای عقل در شناخت دین (اعم از فروع و اصول) جایگاهی قائل نبودند و به عبارت دیگر، عقل و فلسفه را از درجۀ اعتبار ساقط کردند. در حال حاضر نیز رویکرد غالب بین مراجع و بزرگان حوزه های علمیۀ ما (حفظهم الله) – به ویژه در قم و نجف – عدم استفاده از بحث ها و تحلیل های عقلی و فلسفی به نحو مطلوب و حداکثری در حوزۀ اعتقادات و مسائل فکری است، اگرچه در مباحث فقهی و اصولی عقل گرا هستند.
وقتی دروس حوزه های علمیه را مشاهده می کنیم، در می یابیم که غلبه با درس های فقهی و اصولی است نه بحث های کلامی و فلسفی و عرفانی. دروس، تحقیقات و آثار مراجع و علمای بزرگ حوزه، بیشتر به ناظر به مباحث فقه و اصول است، نه بحث های عقلی و اعتقادی. در عمل می بینیم که تعداد درس های خارج فقه و اصول مراجع و بزرگان حوزۀ علمیۀ قم، بیش از ده ها مورد است، اما همین مراجع عظام و عالمان برجسته، یا اصلاً کرسی درس اعتقادی – آن هم در سطح خارج – که از صبغۀ عقلی و تحلیلی برخوردار باشد ندارند، و یا اگر داشته باشند هم، شمار آنها در مجموع از انگشتان یک دست تجاوز نمی کند!
البته هستند تعداد بسیار اندکی از مراجع یا عالمان بزرگ که به تدریس علوم عقلی و فلسفی و عرفانی مشغول اند، اما این رویکردِ غالب حوزه های علمیۀ ما نیست، بلکه فقط در حواشی و جنب حوزه مطرح است، صرف نظر از اینکه این افراد معدود هم، عمدتاً از طرف مخالفان، مورد غضب و لعن و تکفیر و توهین قرارگرفته و ضالّ و مضلّ معرفی می شوند!
پس، بحث در این جا دربارۀ استثناء ها و موارد خلاف جریان نیست، بلکه محوریت و رویکرد اصلی مکتب و مراجع و زعمای حوزه، مدّ نظر است. نگاهی گذرا به تاریخ صد سالۀ اخیر، شاهدی بر صدق مدّعای فوق است. از میان مراجع و بزرگان دین و مکتب تشیع، ما چند نفر از مراجع را می توانیم نام بریم که به تدریس مباحث کلامی، فلسفی و عرفانی در سطح عالی و درس خارج اشتغال داشته اند؟! بله همیشه تعداد قلیلی بوده اند، اما باید پرسید آیا رویکرد اصلی و غالب حوزه های علمیۀ ما، شیوۀ عقل گرایی در حوزۀ اعتقادات بوده، یا اینکه عقلانیت ایشان بیشتر محدود بوده به حوزۀ فقه و اصول؟!
لازم به ذکر است، اینکه یک مرجع و عالم بزرگ و مشهور، یک یا چند کتاب اعتقادی در سطح عموم مردم و برای جوانان بنویسد، در جای خود مطلوب است، اما مراد ما از بکارگیری عقل در حوزۀ امور اعتقادی، ناظر به این حدِّ نازل نیست، بلکه از بزرگان حوزه انتظار می رود بحث های عقلی و فکری ایشان در زمینۀ عقائد، در سطح درس خارج و به نحو اجتهادی مطرح شود، آراء و نظریات بزرگان و صاحب نظران – اعم از متقدّمین، متأخرین و معاصرین – در حوزۀ کلام، فلسفه، معرفت شناسی و عرفان در درس های ایشان به نحو تطبیقی بیان و نقد گردد، مسائل و معضلات اصلی در زمینۀ توحید و اسماء الله و معاد و برزخ و امامت و وحی و معرفت نفس و غیره طرح و حلّ شود؛ وگرنه اینکه مثلاً از سوی یک مرجع تقلید بزرگ، فقط کتابی اعتقادی در سطح فکر عموم مردم نوشته شود و در آن صرفاً به سؤالات ساده و پیش پاافتادۀ عقلی و فکری پاسخ داده شود، حاکی از عقل گرایی در اصول دین به معنای واقعی کلمه نیست!
آری اگر یک مرجع و عالم برجسته، در زمینۀ مسائل اعتقادی کتابی نوشت که از سوی بزرگان علوم عقلی و متخصّصین در امور فکری و اعتقادی – نه از سوی عموم مردم، جوانان، دانشجویان و طلاب مبتدی – مورد استقبال و نقد و بررسی قرار گرفت و مشکلات و معضلات پیچیدۀ علمی در طول تاریخ آن دانش را حلّ نمود، در این صورت با قاطعیت می توان گفت وی در حوزۀ مباحث اعتقادیِ دین مجتهد و صاحب نظر بوده و رویکرد اخباری ندارد، و الّا فلا!
دلیل دوم: غلبۀ روایت محوری به جای قرآن محوری!
رکن دوّم تفکّر اخباری گری، حذف مباحث قرآنی و تفسیری و جایگزین ساختن رویکرد روایت محور در علوم و معارف اسلامی بود؛ زیرا قرآن را حجّت نمی دانستند و طبعاً چاره ای نداشتند جز اینکه احادیث و منابع روایی را اصل و محور در شناخت دین قرار دهند. اما اصولیون که پس از اخباریون آمدند، اگر چه نظراً ظواهر قرآن را حجّت می دانستند، اما در عمل باز هم همچون اخباریون، روایات را محور اصلی در بحث های علمی و اجتهادی خود قرار دادند؛ یعنی اهتمام اصلی ایشان در فقه و اصول و حتی کلام، به احادیث و روایت معطوف گردید. درس های متعدّد خارج فقه و اصول دایر گردید، بدون اینکه – حداقل به همان میزان – درس خارج به منظور تدریس تفسیر و علوم قرآنی تشکیل شود تا از این طریق به مباحث مهمی همچون روش ها و مناهج تفسیری، جایگاه عقل در فهم قرآن، اصول و قواعد تفسیری، منطق فهم قرآن و غیره پرداخته شود. جالب آنکه همین درس های فقهی هم بیشتر صبغۀ روایی پیدا کرد و نه قرآنی؛ یعنی عملیات پیچیدۀ اجتهادی و استنباطی عمدتاً روی روایات صورت می گرفت و نه آیات قرآنی.
به عنوان یک نمونه، در مکاسب شیخ (ره) می بینیم که اساس بحث بیع، بر پایۀ چهار روایت بنا شده است، در حالی که صحیح آن است که ابتدا چارچوب و مبانی کلّی بحث بیع، بر اساس آیات قرآنی تنظیم و طرح ریزی شود، و در ادامه به روایات رجوع شود تا اینکه مشخص شود آیا آن روایات با مبانی قرآنی مذکور هماهنگی دارند یا نه؛ یعنی شایسته است اوّل روی آیاتی همچون: «أَحَلَّ اَللّهُ اَلْبَيْعَ وَ حَرَّمَ اَلرِّبا» (بقره/ ۲۷۵)، «تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ» (نساء/ ۲۹) و غیره به طور دقیق و تفصیلی، کار علمی و اجتهادی انجام شود، بعد در گام دوّم روایات مربوطه مورد بررسی قرار گیرند، نه بالعکس!
جالب آنکه حتی برخی از اهل علم، تدریس فقه و اصول را از تدریس قرآن و تفسیر بالاتر و علمی تر قلمداد می کردند و فقاهت کسی که ممحّض در تفسیر می شده است را چندان قوی نمی دانسته اند! در حال حاضر نیز همین نگرش نادرست حاکم است.
در این جا هم باز می توان به تاریخ صد سالۀ گذشته رجوع کرد تا مشخص شود که واقعاً چند تن از مراجع و بزرگان اصولیون ما، همان طور که درس خارج فقه و اصول – آن هم با محوریت روایات! – داشته اند، آیا بیشتر و یا حداقل به همان میزان، درس خارج تفسیر داشته اند و آیات قرآنی را به نحو علمی و اجتهادی بررسی نموده اند، یا اینکه متأسفانه باید گفت تقریباً هیچ درس تفسیری در سطح درس خارج نداشته اند!! مضاف بر اینکه وقتی آثار ایشان را ملاحظه می کنیم، مشاهده می کنیم که تقریباً نود درصد آن، در زمینۀ فقه و اصول بوده و نه دربارۀ قرآن و تفسیر و مباحث عقلی و اعتقادی و فلسفی. اگر کتاب های انگشت شماری هم در زمینۀ مباحث عقلی و قرآنی نوشته شده باشد، در حاشیه و جنب بحث های فقهی ایشان بوده است نه اینکه محوریت و غلبه داشته باشد.
بنابراین خلاصۀ بحث این شد که بنا به دلایل و استشهادات فوق، منهج و روش اخباری گری در حوزه های علمیۀ ما وجود دارد و ما همچنان در برخی موارد – آگاهانه یا ناآگاهانه – اخباری هستیم!
لازم به ذکر است که هدف از طرح این بحث انتقادی، خدای ناکرده نادیده گرفتن زحمات، موفّقیت ها و فداکاری های مراجع و عالمان بزرگ و عظیم الشأن (شکر الله مساعیهم) نیست، بلکه غرض اصلی، طرح دلسوزانه و همدلانۀ مشکل و درد، و برانگیختن اهل علم برای پیشگیری و درمان آن است.
