محضر مبارک حضرت آیت الله حیدری(دام ظله)؛

سلام علیکم،

نظر مبارک حضرت امام خمینی (ره) پیرامون مسألۀ زمان و مکان راه ها و روش های آن چیست؟ لطفا توضیح بفرمایید؟!

در جواب بیان می شود که:

امام خمینی (ره) و مسألۀ زمان و مکان/ تأثیر شرایط زمانی و مکانی فقط محدود به دایرۀ «فقه» نیست، بلکه حوزۀ «اعتقادات» را نیز در بر می گیرد❗️

همان طور که می دانیم مسألۀ دخالت مقتضیات زمانی و مکانی در فهم – به عنوان یک نظریه – در میان علمای اسلام از ابداعات امام خمینی (ره) است، اگرچه ممکن است دیگران هم اشاره ای گذار به این دیدگاه داشته باشند، اما متأسفانه پس از ایشان کسانی که در این باره به مطالعه و تحقیق پرداخته اند، این مبنای مهم و سرنوشت ساز را فقط به حوزۀ «فقه و فروع» دین محدود کرده اند، در حالی که 👈 از نظر ما امام خمینی (ره) به تسرّی این مبنا به عرصۀ مسائل «اعتقادی» نیز قائل بود 👉؛ یعنی گذشت زمان و پدید آمدن شرایط و نیازهای جدید، در تغییر و تکامل برخی اعتقادات انسان نیز مؤثرند؛ از همین رو باید اقتضائات و تحوّلات زمانه را در شکل گیری و تکوین نظام اعتقادی در نظر داشت.

به عنوان یک نمونه، امام خمینی (ره) در مسألۀ امامت بر این باور است که اعتقاد به خلافت اهل بیت (علیهم السلام) پس از رسول اکرم (ص) در زمان صدر اسلام – از آن جهت که اصل وقایع برای همگان قابل مشاهده و تحقیق بوده – از «ضروریات» محسوب می شود، اما در قرون بعدی و به ویژه عصر حاضر – به دلیل فاصله گرفتن از آن زمان و پدید آمدن سؤالات، شبهات و ابهامات فراوان در این زمینه و اعتماد نسل های بعدی به نسل اوّل – اعتقاد به مسألۀ امامت در عین اینکه از دیدگاه ما شیعیان قطعی و مبرهن است، اما برای اهل سنّت یک مسألۀ نظری، اجتهادی و غیر بدیهی است:
➖ «اصل امامت در صدر اسلام از ضروریات اسلام است، و لذا طبقۀ اوّل از مردم در آن زمان که منکر امامت امام علی (ع) و نصّ رسول خدا (ص) بر خلافت و وزارت ایشان شدند، منکر ضروری شده اند بدون اینکه احتمال شکّ و شبهه از غالب آن ها پذیرفته شود، به ویژه اصحاب حلّ و عقد! سپس برای طبقات و نسل های بعدی – به دلیل شدّت اعتمادی که به طبقۀ اوّل داشتند و همچنین به این علّت که احتمال نمی دادند آن ها عمداً از قول رسول الله (ص) و نصّ بر امام علی (ع) تخلّف کرده باشند و اصلاً این احتمال به ذهنشان خطور نمی کرده که گروه بسیاری از مردم مرتکب یک چنین سهو و نسیانی بشوند – شبهه [و سؤال و ابهام] در اصل واقعه و حقیقت امر برایشان پیش آمده است» (۱) [خمینی، سید روح الله، كتاب الطهارة، ج ۳، ص ۳۲۹]؛

این یعنی گذشت زمان می تواند برخی از «ضروریات» را به امور «نظری» تبدیل کند و بالعکس. همان طور که شیخ صدوق (ره) در قرن چهارم نظریۀ سهو النبی را آن قدر واضح و بدیهی می داند که منکران آن را لعن می کند!، (۲) اما پس از گذشت حدود ده قرن، مشاهده می کنیم که غالب علما با دیدگاه وی مخالفند و اتفاقاً خلاف آن را بدیهی و واضح می شمارند و ساحت پیامبر (ص) و اهل بیت (علیهم السلام) را از هر گونه اشتباه و سهو و خطایی دور و منزّه می دانند.

ما معتقدیم اگر مبنای زمان و مکان حضرت امام (ره) به ویژه در حوزۀ اعتقادات جدّی گرفته می شد، یک «انقلاب علمی» در حوزه های علمیه و معرفت دینی طبق مکتب اهل بیت (علیهم السلام) به وجود می آمد، اما به دلیل منحصر کردن آن به حوزۀ فقه – آن هم به صورت ضعیف و حداقلی – از آثار این مبنای تأثیرگذار در حیطۀ اعتقادات غفلت شد!
➖➖➖➖➖➖➖➖➖➖
▪️ پی نوشت:

۱. «إن أصل الامامة كان في الصدر الاول من ضروريات الاسلام، والطبقة الاولى المنكرين لامامة المولى أمير المؤمنين صلوات الله وسلامه عليه ولنص رسول الله صلى الله عليه وآله على خلافته ووزارته، كانوا منكرين للضروري من غير شبهة مقبولة من نوعهم، سيما أصحاب الحلّ والعقد، وسيأتي الكلام فيهم. ثم وقعت الشبهة للطبقات المتأخرة لشدة وثوقهم بالطبقة الاولى، وعدم احتمال تخلفهم عمدا عن قول رسول الله صلى الله عليه وآله ونصه على المولى سلام الله عليه، وعدم انقداح احتمال السهو والنسيان من هذا الجم الغفير» [📚 خمینی، سید روح الله، كتاب الطهارة، ج ۳، ص ۳۲۹].

۲. «قَالَ مُصَنِّفُ هَذَا الْكِتَابِ رَحِمَهُ اللَّهُ إِنَّ الْغُلَاةَ وَ الْمُفَوِّضَةَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ يُنْكِرُونَ سَهْوَ النَّبِيِّ» [📚 شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج ‌۱، ص ۳۵۸ و ۳۵۹].