فقه المرأة (فقه زنان)؛ تلاشی در جهت ارائۀ نگرشی نو
(خلاصۀ جلسۀ هشتم)
نمای کلّی بحث
در این جلسه نمونه ای از اختلاف منطق قرآنی و روایی را در نگاه به زنان بررسی نموده و اشاره ای به منشأ روایات ذمّ زنان می نماییم.
مقدمه
موروث روایی شیعی و سنی اصل خطای اوّلی را به همسر حضرت آدم (ع) – که در کتاب تورات و انجیل و نصوص روایی وی را حوا می نامند – نسبت می دهد و با استناد به این موروث، معتقدند کسی که باعث فریفتن آدم شد، حوا بود و منشأ خروج آدم از بهشت را به همسرش نسبت می دهند.
بر اساس این نگاه که منشأ خطای اولی جنس مؤنث است، صدها و هزاران روایت در ذمّ زنان وارد شده است.
اشاره به یک اشکال و پاسخ به آن
اگر کسی بپرسد تعدادی از روایاتی که شما استناد می کنید از نظر سندی ضعیف هستند پاسخ می دهیم اولاً روش ما در استناد به روایات تنها روش سندی نمی باشد که هر جا سند قوی بود روایت را بپذیریم و هر جا سند ضعیف بود آن را طرد نماییم؛ چون فردی که روایت جعل کرده از عوام نبوده، بلکه به سلسله اسناد آشنایی داشته و چه بسا روایت را همراه با سندش جعل نماید.
ثانیاً در ذم زنان روایات با سند معتبر نیز موجود است.
ثالثاً بحث ما پیرامون منظومه عام روایی است نه تک تک روایات که این منظومه بر اساس نگاه سلبی به زنان شکل گرفته است، هر چند بعضاً روایاتی هم در مدح زنان وارد شده ولی در حاشیه قرار گرفته اند و به خاطر منطق حاکم بر جوامع اسلامی مبنی بر ذم زنان نسبت، به آن دسته از روایات بی توجهی می شود.
منابع روایی و نسبت دادن گناه اوّلیه به حوّا
موروث روایی ما گناه اولیه را به حوّا نسبت می دهد، صرف نظر از اینکه کلمه حوّا اصلاً در قرآن نیامده است، بلکه از تورات و انجیل در فرهنگ مسلمانان وارد شده است (که در آینده به منشأ این لفظ خواهیم پرداخت).
در ادامه به دو نمونه از این روایات که گناه اولیه را به حوّا نسبت داده اند اشاره نموده و سپس منطق قرآن را در این زمینه بیان می کنیم:
– در مستدرک الوسائل ج ۱۴، صفحه ۲۸۵، حوّا خطاب به خداوند می گوید این خطای من بود که باعث شد از خوبی های بهشت دور شوم و این ابلیس بود که مرا فریفت و به حق و عزت تو قسم خورد که از ناصحان است و من تصور نمی کردم که بنده ای به دروغ قسم یاد نماید. و خداوند متعال خطاب به حوا فرمود: برای همیشه از بهشت خارج شو و به خاطر این عملت تو را ناقص العقل و ناقص الدین و ناقص المیراث قرار دادم و مبتلای به عادت ماهیانه ات نمودم.
در این روایت منشأ خطا و عامل اصلی خروج از بهشت، حوا (جنس مؤنث) معرفی شده است.
– در بحار الانوار جلد ،۱۶ صفحه ۱۱ از قول حضرت آدم (ع) نقل شده است که: من در روز قیامت سرور همۀ جهانیان هستم مگر فردی که از ذریه من است و پیامبری از پیامبران می باشد که احمد نامیده می شود که او از من برتر است و پیامبر آخرالزمان می باشد، همسرش او را یاری می کند حال آنکه همسر من (حوا)، مرا همراهی ننمود!
اصل این روایت اسرائیلی (موروث یهودیان و مسیحیان) می باشد و از وهب بن منبه در تفسیر طبری نقل شده است و محقق تفسیر طبری، دکتر عبدالله بن عبدالمحسن الترکی، در مقدمه کتاب می گوید یکی از مهمترین و بارزترین خصوصیات تفسیر طبری این است که در آن اسرائیلیات فراوانی نقل شده است.
تأثیر پذیری روایات مذمّت زنان از نگاه مسیحیت به زنان
اینکه در فرهنگ برخی از مسلمانان، حواء را منشأ خطای اولیه بر می شمرند از دیدگاه مسیحیت نشأت گرفته، به عنوان مثال به یک نمونه اشاره می نماییم.
دکتر امام عبدالفتاح در کتاب «الفیلسوف المسیحی و المرأة» از قول فلاسفۀ یونان مى گوید:
«اگر زنی را دیدید گمان نکنید که یک موجود بشری را مشاهده می نمایید، بلکه بدانید با یک موجود وحشی روبرو شده اید و اگر زنان سخنی را بیان نمودند به سخنانشان گوش فرا ندهید.
زن اصل خطای بشریت است و اوست که باعث فریب مرد شد. زن در جامعه بیماری می افکند و همه فسادها و شرور از زنان نشأت می گیرد، انحراف در حرکت انسان از زنان پدید آمده و زنان تنها ظاهری انسانی دارند».
مشاهده می کنید که چگونه نگاه مسیحیت و فلاسفۀ مسیحی نسبت به زنان به منابع روایی ما منتقل شده و منطق حاکم بر این موروث در تضاد کامل با منطق حاکم بر قرآن است.
نگاه قرآن به خطای اولیه
پس از ذکر منطق روایات در نگاه به زنان و انتساب خطای اولیه به همسر حضرت آدم (ع)، لازم است دیدگاه قرآن را پیرامون خطای اولیه بررسی نماییم.
یک نمونه از تعارض منطق قرآن با منطق حاکم بر روایات
ابتدا آیه ۳۵ سوره بقره را بررسی می نماییم:
(وَقُلْنَا يَا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ)؛ گفتیم ای آدم تو و همسرت در بهشت مسکن گیرید، و بخورید ازآن به فراوانی، هر زمان که بخواهید، و به این درخت نزدیک نشوید، پس در این حال از ستمکاران خواهید بود.
مشاهده می کنیم که در آیه شریفه فوق، در درجۀ اوّل خطاب متوجه حضرت آدم (ع) است و فرموده است گفتیم ای آدم، نه اینکه بگوید گفتیم ای حوا. پس خطاب آیه شریفه متوجه حضرت آدم است نه همسر حضرت آدم!
حال که حضرت آدم مورد خطاب قرار گرفته است، در ادامه می فرماید تو و همسرت در بهشت ساکن شوید و هر چه می خواهید از آن بخورید، می بینیم که همچنان خطاب متوجه حضرت آدم می باشد نه همسر حضرت آدم و در ادامه می فرماید شما دو نفر به این درخت نزدیک نشوید (و لا تقربا هذه الشجرة)، نه اينكه بگوید تو ای جنس مؤنث، تو ای همسر آدم به این درخت نزدیک نشو (و لا تقربی هذه الشجرة).
پس نصّ قرآن نشان می دهد که حکم نزدیک نشدن به درخت متوجه آدم و حوا (مذکر و مؤنث) هر دو می باشد نه اینکه حکم فقط متوجه حضرت حوا (جنس مؤنث) باشد.
سپس ادامه می دهد که اگر به این درخت نزدیک شوید هر دوی شما از ستمکاران خواهید بود (فتکونا من الظالمین)، نه اینکه تو ای جنس مؤنث از ستمکاران خواهی بود!
البته در آیات قرآن موارد دیگری نیز وجود دارد که تفاوت و تعارض بین نگرش قرآن و روایات را نشان می دهد که آنها را باید در مباحث تفصیلی دنبال کرد.
نکتۀ مهم
آنچه که در برداشت از آیات قرآن بیان نمودیم بر اساس این مبنا است که قصه های قرآنی قضایایی هستند که از واقعیت حکایت می کنند، و الا اگر قائل شویم که قصص قرآنی تمثیل هایی هستند که ما را به اهداف هدایتی رهنمون می سازند، برداشت از آیات متفاوت می شود.
جهت تحقیق بیشتر در این باره به کتاب علامه حيدری به نام «الرمزيه و المثل في القرآن الكريم» مراجعه نمایید.
نتیجه گیری
در صورتی که قصه های قرآنی را قضایایی حقیقی بدانیم، منطق قرآن کریم خطای اوّلیه را به آدم (جنس مذکر) نسبت می دهد اما منطق روایی به حوا (جنس مؤنث)، حال شما مخیّرید که منطق قرآن را برگزینید که از نظر سند و الفاظ و تعابیر و سیاق، قطعی است و یا منطق روایات را انتخاب کنید که در آنها جعل و وضع و تحریف و اسرائیلیات وجود دارد.
منطق روایات در این زمینه ما را به نتیجه ای کاملاً متفاوت با منطق قرآن می رساند. البته در این میان برخی روایات معتبر و هماهنگ با قرآن نیز وجود دارند که می توان از آن ها بهره برد، اگرچه تعداد آنها بسیار اندک است.
والحمدلله رب العالمین
