سیری در فصوص الحکم ابن عربی/ آیت الله سید کمال حیدری
مقامات و کمالات پیامبر اکرم (ص) در عوالم وجودی مختلف
➖ یکی از مسائل مهمی که دربارۀ مقامات انبیاء الهی، ائمۀ معصومین (علیهم السلام) و به ویژه نبی مکرّم اسلام (ص) به عنوان «صادر اوّل» مطرح می باشد این است که آیا کمالات و قدرت های رسول خدا (ص) به عنوان نخستین تجلّی و مظهر حق در تعیّنات خَلقی، در عالم دنیا و نشأۀ عنصری نیز در جای خود محفوظ است یا اینکه برخی از آنها از وی محجوب می شود؟!
به منظور روشن شدن پاسخ سؤال فوق، باید توجه داشت از نظر عرفانی، این یک قاعدۀ عام و مورد قبول است که هر عالم و نشأه ای از مراتب وجودی انسان کامل یا همان کون جامع، دارای احکام و قوانین خاصّ خود است. مثلاً آن مرتبه از مقام پیامبر (ص) که دربارۀ آن فرمودند: اوّل ما خلق الله نوری، اوّل ما خلق الله القلم، بُدِأ بي الخلق وبي يختم، نه می خورد و نه در بازار راه می رود: «وَ قالُوا ما لِهذَا اَلرَّسُولِ يَأْكُلُ اَلطَّعامَ وَ يَمْشِي فِي اَلْأَسْواقِ» (فرقان/ ۷).
اما بر همین حقیقت نوری و ملکوتی، از آن جهت که بشر است و از حیات زمینی و ساحت دنیوی برخوردار می باشد: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ» (کهف/۱۱۰)، احکام و عوارض مربوط به عالم مُلک و شهادت همچون ازدواج و خوردن و آشامیدن و غیره عارض می گردد. پس نباید بین احکامِ مراتبِ مختلف وجود انسان کامل خلط کنیم! بر این اساس، صحیح نیست کسی بگوید انسان کامل در نشأۀ مادی و عنصری از مطلق علوم آگاه است و هیچ چیزی از او پنهان نمی باشد؛ زیرا این مقام برای مرتبۀ عالی وجود رسول خدا (ص) به عنوان انسان کامل ثابت است و نه برای مرتبۀ نازل ترِ وجود شریف ایشان که تا حدودی مقیّد به عالم مادّه و محدودیّت های ذاتیِ آن است. به بیان دیگر، می توان گفت انسان کامل به حسب مقام نوری خود که همان اوّلین تجلّی فعلی خداوند در تعیّنات خَلقی است، بر حقایق همۀ امور – به جز برخی موارد که مختصّ به خداوند است همچون علم به کنه ذات و غیره – آگاه می باشد، اما در مرتبۀ پایین ترِ وجود خود که در عالم دنیا تمثّل یافته، برخی حقایق از او مختفی است. قرآن کریم هم صراحتاً همین مبنا را تأیید می فرماید: «قلْ ما كُنْتُ بِدْعاً مِنَ اَلرُّسُلِ وَ ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاّ ما يُوحى إِلَيَّ وَ ما أَنَا إِلاّ نَذِيرٌ مُبِينٌ»؛ احقاف/ ۹ (بگو: من از بین رسولان، اولین پیغمبر نیستم [که تازه در جهان، آوازۀ رسالت بلند کرده باشم تا تعجب و انکار کنید!] و نمی‌دانم که با من و شما عاقبت چه می‌کنند؟ من جز آنچه بر من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم و جز آنکه با بیان روشن [خلق را آگاه کنم و از خدا] بترسانم وظیفه‌ای ندارم).
شاهد مثال، این عبارت است: «ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ».
بر اساس آیۀ شریفۀ فوق، خداوند صراحتاً به پیامبر اکرم (ص) می فرماید این مقام توست و تو هم آن را آشکارا به مردم بگو؛ یعنی قیودات و محدودیّت های عالم دنیا که برخی از مقامات تو را به حجاب برده، هم خودت در نظر داشته باش و هم برای مردم بازگو کن. در عین حال باید توجه داشت این، مقام پیامبر (ص) است از آن جهت که «رسول» است، و نه از آن حیث که صاحب مقام حقیقت محمدیه (ص) و مرتبۀ «دنی فتدلّی» و بالاتر از آن، «أو أدنی» می باشد که فوق آن، برای احدی از انسان ها قابل تصور نیست.
بنابراین در شناخت مقام پیامبر اکرم (ص) و تفسیر آیات قرآن، نباید فقط یک مرتبه را در نظر داشت و تنها یک دسته از آیات قرآن را به صورت منقطع از یکدیگر مورد لحاظ قرار داد، بلکه باید همۀ مراتب وجودی انسان کامل و تمام آیات مربوط به این مدارج متفاوت را به صورت جامع و هماهنگ در نظر گرفت؛ یعنی باید «ما أَدْرِي ما يُفْعَلُ بِي وَ لا بِكُمْ» را که ناظر به مقام انسان کامل در عالم دنیا است، با «و علّم آدم الأسماء کلّها» (بقره/۳۱) که متعلّق به مقام صادر اوّل می باشد، یک جا دید و تفسیر کرد.
البته باید توجه داشت همین مقامات بلند و فوق تصوّر رسول الله (ص) از جمله «علم» گستردۀ ایشان در مقام نخستین تجلّی حق، همه در مقایسه با درجات و کمالات انسان های عادی است، وگرنه در مقایسه با کمالات خداوند متعال، هیچ است و اصلاً به حساب نمی آید؛ زیرا نسبت بین یک موجودِ محدود و متناهی (آن هم موجود به «وجود مجازی» و نه «وجود حقیقی!»)، و یک موجود نامحدود و غیر متناهی، صفر است!
