پس به طور خلاصه و در عین حال صریح باید گفت، فقیه – از آن جهت که فقیه است – حقّ ورود و نظریه پردازی! در بحث های تفصیلی و تخصّصی اعتقادی را ندارد؛ همان طور که عارف، فیلسوف و متکلمی هم – که در مباحث فقهی از تخصّص و شناخت کافی برخوردار نیستند – مجاز به اظهار نظر پیرامون مسائل دقیق فقهی و اصولی نیستند؛ مگر کسی که در هر دو عرصۀ فقه اصغر و فقه اکبر به درجۀ اجتهاد و تخصّص نائل آمده باشد که البته تعداد یکچنین عالمان جامعی، انگشت شمار است! به عنوان نمونه، امام خمینی (ره) و آیت الله حیدری را می توان مصداق این دسته از علمای جامع نگر و ذوابعاد دانست.
پس از روش شدن معنا و اقسام اجتهاد، باید افزود که از دیدگاه آیت الله حیدری، فقط «مجتهد مطلق» است که «عالم دین» محسوب می شود، و «مجتهد متجزّی»، صرفاً «عالم فقه» یا «عالم اعتقادات» به شمار می رود و لذا این دو دسته را «عالم دین» به معنای واقعی کلمه نمی توان دانست؛ زیرا «دین» مساوی فقهِ تنها، یا برابرِ عقائد به تنهایی نیست، بلکه اعم از آن دو و جامع آنها است!
یک فتوای متفاوت و متهوّرانه دربارۀ شرط مرجعیت!
لازم به ذکر است علامه حیدری در حکمی منحصر به فرد و متفاوت با سایر فقها، فقط تقلید از کسی را جایز می داند که «مجتهد مطلق» یا همان «مجتهد به معنای عام» باشد؛ یعنی 👈 اگر عالِمی فقط در فقه متخصّص بود، نمی توان از وی تقلید کرد! بلکه تنها از کسی که هم در اصول و هم در فروع دین – به صورت توأمان و هماهنگ – مجتهد بوده و به «مقام جامعیت در علوم و معارف اسلامی» رسیده باشد، می توان تقلید کرد، و بالاتر اینکه معتقدند مرجع تقلید شدن برای کسی که مجتهد به معنای عام نیست؛ یعنی کسی که فقط مجتهد در فقه است و در اعتقادات متخصّص نیست، اساساً «حرام» است 👉
: «يحرم عليه أن ينصب نفسه مرجعاً للإفتاء بالنسبة للآخرين» (الفتاوی الفقهیة، ج ۱، ص ۲۱)؛ لذا یک چنین شخصی شرعاً و طبق فتوای آیت الله حیدری نباید خود را مرجع تقلید و محلّ رجوع دیگران قرار دهد!! زیرا کسی که واسطۀ بین دین و مردم است، باید همۀ ابعاد دین الهی را تفصیلاً بشناسد تا اولاً بتواند نیازهای مردم در زمینه های مختلف معارف دینی را تشخیص بدهد، و ثانیاً به رفع و تأمین آنها اهتمام ورزد.
کسی که فقط “بخشی” از دین را می شناسد، نمی تواند خودش را مرجع “همه” بخش های دین قرار دهد!
صرف نظر از اینکه در همان بخش خاص (فقه) هم، بدون برخورداری از نظر اجتهادی و تخصصی در سایر بخش ها (همچون کلام و تفسیر و فلسفه و معرفت شناسی و عرفان و غیره)، نمی تواند توفیق حاصل کند و دچار اشتباهات مبنایی متعدد می شود؛ چرا که معارف دینی یک منظومه واحدِ مترابط و هماهنگ است که همۀ اجزاء آن به هم مرتبط اند، و نه مانند چند جزیرۀ منقطع و بی ارتباط با یکدیگر!:
«الدین لوحة کاملة وأجزاء مترابطة لا تتجزأ» (الفتاوی الفقهیة، ج ۱، ص ۵).
برای تفصیل این بحث رجوع کنید به بخش «اجتهاد و تقلید» دو کتاب: ۱- منهاج الصالحین، ۲- الفتاوی الفقهیة، ۳- و همچنین کتاب فقه العقیدة، از آیت الله سید کمال حیدری.
