معرفی موضوع
در باب تفسیر آیات قرآنی روایات زیادی از ائمه اهل البیت علیهم السلام در منابع روائی نقل شده اند. در اکثر این روایات مشاهده می شود که امامان علیهم السلام پرده از معنای باطنی آیه ی قرآن برداشته و مراد از آیه را بیان فرموده اند.
نکته ی مهم این است که آیا تفاسیر منقول از اهل بیت علیهم السلام، بیان مصداق بوده یا در مقام بیان مراد اصلی آیات قرآنی می باشند؟
تبیین
به نظر می رسد ائمه علیهم السلام سعی در منحصر کردن معنای یک آیه ی قرآن در مصداقی مشخص نداشته اند، بلکه مصادیق بیان شده در روایات تفسیری صرفا جنبه ی بیان مصداق و بیان موردی از مواردی که آیات شامل آن ها می شوند داشته است.
بدین ترتیب، آیات قرآنی همانطور که به تعبیر احادیث بطن های متعدد دارند، هر کدام از این معانی باطنی مصادیق گوناگون نیز دارد. ازین رو، روایات تفسیری هر کدام به سهم خود یک یا چند مصداق از مصادیق آیه ی مبارکه را بیان کرده اند.
اگر این دیدگاه پذیرفته نشود، بسیاری از روایات تفسیری با یکدیگر متعارض تلقی خواهند شد. چرا که روایات فراوانی هستند که در مقام تفسیر یک آیه از آیات قرآن، مصادیق گوناگونی برای آن بیان کرده اند. در اینصورت اگر این تفاسیر را به عنوان مصداقی از مصادیق تلقی کنیم، تعارضی نخواهد بود. اما در صورت عدم پذیرش این دیدگاه، محقق به ناچار باید از بخش قابل توجهی از روایات به خاطر متعارض بودن آن ها با یکدیگر، چشم پوشیده و از آن ها محروم شود.
نمونه هایی از تطبیق روائی آیات قرآن
آیه ی اول : سوره ی نحل :۴۳
(فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُون)«اگر نمی دانید، از اهل ذکر بپرسید »
واژه ی « اهل ذکر » یکی از مواردی است که روایات متعددی در تفسیر آن ذکر شده است. ذیلا به سه نمونه از آن ها اشاره می شود :
-مراد از اهل ذکر، پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام هستند. (بصائر الدرجات، ج ۱ ص ۴۰)
-مراد از ذکر، پیامبر و مراد از اهل ذکر، اهل بیت پیامبر علیهم السلام هستند. (بصائر الدرجات، ج ۱ ص ۴۰)
-مراد اهل کتاب هستند. بدین معنا که آیه خطاب به مشرکین که در آن زمان اخبار اهل کتاب را تصدیق می کردند امر می کند، اگر ایمان ندارید از اهل کتاب بپرسید. (مجمع البیان، ج ۶ ص ۱۵۹) در آیه ی ۴۴ همین سوره نیز از کتب ادیان گذشته به « ذکر » یاد می شود.
آیه ی دوم : سوره ملک : ۳۰
قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ ماؤُكُمْ غَوْراً فَمَنْ يَأْتيكُمْ بِماءٍ مَعينٍ«بگو: به من خبر دهید اگر آب (چشمهها و چاههاى) شما در زمین فرو رود، كیست آن كه آب روان و گوارا براى شما بیاورد. »
مصادیق متعددی در بیان واژه ی « ماء معین (آب گوارا) » بیان شده است، از جمله :
-مراد آب زمزم و بئر میمونه است. (مجمع البیان، ج ۱۰ ص ۸۱)
-ماء معین (آب گوارا) یعنی امام علیه السلام. (کافی، ج ۱ ص ۳۴۰)
-ماء معین (آب گوارا) یعنی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف (کفایة الاثر، ص ۱۲۱)
-ماء معین (آب گوارا) یعنی علم امام علیه السلام (تفسیر قمی، ج ۲ ص ۳۷۹)
نتیجه
بنا بر دیدگاهی که بیان شد، هیچ کدام از تفسیر های بیان شده با یکدیگر منافات ندارند. بلکه هر کدام مصداقی که بر اساس شرائط موجود، آیه بر آن تطبیق می شود را بیان فرموده اند. بنا بر این، تفسیر واژه ی « اهل الذکر » منحصر در سه مصداق فوق نیز نمی شود، بلکه بر اساس شرائط مختلف می تواند مصادیق گوناگون داشته باشد. به عنوان مثال، مصداق امروزی « اهل الذکر » می تواند « مرجعیت دینی » باشد. همچنین « ماء معین » می تواند شامل هر چهار تفسیر بیان شده و همچنین مصادیق دیگر بر اساس شرائط متفاوت زمانی و مکانی باشد.
(آیت الله سید کمال حیدری، کتاب « منطق فهم القرآن »ج ۱ ص ۲۲-۲۴ و ص ۹۸-۱۰۰)
