برای اینکه شیوۀ ما در تحقیقات پیرامون مسائل و حقوق زنان از دیدگاه اسلام روشن شود، در ابتدا باید عرض کنم دربارۀ زن، به طور کلّی چهار نوع نگرش وجود دارد و به عبارت دیگر، از سوی چهار منبع معرفتی مختلف، دربارۀ زنان اظهار نظر شده است که در ادامه به طور مختصر بدانها اشاره می نماییم.
نگرش قرآنی
قرآن کریم مطالب فراوانی را دربارۀ زنان مطرح فرموده است که می توان آنها را در کنار هم قرار داد و نگرش قرآنی نام نهاد. مثلاً قرآن در رابطه با اصل خلقت زن، نحوۀ رابطۀ او با مرد، ارث، نکاح، نقاط قوّت و ضعف زنان و غیره سخن گفته و اعلام موضع نموده و بدین ترتیب یک نظام معرفتی مستقل و خاص را پدید آورده است.
نگرش روایی
جدای از آیات قرآن، وقتی سراغ منابع روایی – اعم از شیعه و سنّی – می رویم، مشاهده می کنیم که احادیث بسیار زیادی دربارۀ مسائل گوناگونِ مربوط به زنان نقل شده است، به طوری که می توان از مجموع این اخبار، یک چارچوب معرفتی متفاوت و کامل را استخراج و استنباط کرد. برخی از این روایات – بنا به دلایلی که در جای خود بیان شده – مخالف منطق قرآن بوده و برخی دیگر از آنها موافق و در راستای مبانی قرآنی؛ لذا نباید گمان کرد همۀ روایات لزوماً هماهنگ با اندیشۀ قرآنی دربارۀ زنان است!
نگرش عالمان دین
مراد از نگرش عالمان دین، فهم و برداشت شخصی علما و دین شناسان از آیات و روایاتِ متعلق به زنان است؛ به این معنا که عالمان وقتی با نصوص دینی در هر موضوعی از جمله زنان مواجهه می شوند، با توجه به مبانی و پیش فرض های مختلف و بعضاً متعارض معرفت شناحتی، کلامی، فقهی، اصولی، انسان شناختی، و حتّی هرمنوتیکی و روان شناختی خود، و نیز با در کنار هم قرار دادن مجموعه ای از آیات و روایات، نهایتاً به برداشتی از متون دینی دست می یابند که مختصّ خود ایشان است؛ یعنی این نگرش، فهم و برداشت شخصی آنها است، نه اینکه لزوماً عین دین و مطابق واقع و لوح محفوظ بوده باشد!؛ به همین دلیل، ممکن است سایر عالمان با برداشت یک عالم دیگر در موضوعی خاصّ مثل زنان، مخالف باشند و از همین تفاوت مبانی و تعدد پیش فرض هاست که اختلاف نظر و تفاوت منظر، بین عالمان دین در می گیرد و البته این امر، فی نفسه امر مذمومی نیست و اساساً اقتضای اندیشه و دستگاه ادراکی بشر است.
برداشت عالمان دین از آیات و روایات، گاهی ممکن است واقعاً مطابق مراد اصلی شارع باشد، و گاهی هم ممکن است مخالف واقع و آنچه که خداوند در نظر داشته، از آب در آید!
نگرش عامۀ مردم
مرتبۀ دیگر، مربوط می شود به نگاه عموم مردم جوامع به زنان، با توجه به تنوع دینی، مذهبی، فرهنگی و جغرافیایی ای که دارند؛ یعنی صرف نظر از اینکه قرآن و روایات و عالمان دین چه می گویند، یک سلسله اعتقادات، باورها و رسومِ درست یا نادرست پیرامون زن، در بین خود مردم شکل گرفته است.
در مطالعات زنان، نباید بین این چهار نوع نگرش متفاوت، خلط و درهم آمیختگی صورت گیرد؛ بلکه باید آنها را به دقّت از یکدیگر تفکیک کرد و حکم هر یک را به شکل جداگانه روشن نمود.
در تحقیقاتی که دربارۀ زنان انجام می شود، این چهار رویکرد عمدتاً از یکدیگر تمایز داده نمی شوند و از همین جا است که برخی مشکلات، چالش ها و ابهام ها پدید می آید.
پس از تبیین و جداسازی چهار نگرش فوق از یکدیگر، باید بیافزاییم روش ما در مطالعات زنان از منظر اسلام، اصالت و محوریّت دادن به نگرش قرآنی است؛ به این معنا که هر مطلبی دربارۀ زنان از سوی سه منبع دیگر مطرح شده بود، آنها را تنها در صورتی می پذیریم که با مبانی قرآنی – از دیدگاه خودمان – سازگار باشد؛ در غیر این صورت چنانچه تعارضی بین روایات، برداشت علما و نگاه عموم مردم، با مبانی قرآنی و تفسیری تشخیص دادیم، آنها را طرد می کنیم و آنچه که قرآن می فرماید را اصل و اساس کار خود قرار می دهیم.
بنابراین به اعتقاد ما اولین و مهمترین مصدر در شناخت زن از دیدگاه اسلام، قرآن است.
البته این به آن معنا نیست که از سایر منابع بهره گرفته نشود، بلکه مراد آن است که اول باید سراغ قرآن رفت و نگاه کلّی خداوند به زن را از قرآن کریم اصطیاد و استنباط نمود و در ادامه از سایر نگرش ها هم – تا جایی که مخالف مبانی قرآنی نباشند – استفاده کرد. عمده این است که قرآن، اصل و محور قرار گیرد و دیگر نگرش ها، با منطق کتاب الله مورد ارزیابی و راستی آزمایی قرار گیرند.
به عنوان مثال، اگر برخی روایات، مشورت با زنان را مذمّت کرده باشند، اما قرآن به مشاوره و همفکری با زنان بها داده و آن را به عنوان یک ارزش معرفی نموده باشد – کما اینکه همین طور هم هست – ، ما در اینجا مبنای قرآن را اصل قرار می دهیم و روایات معارض با آیات قرآنی را طرد می کنیم!
(برگرفته از دیدار عده ای از بانوان فرهیخته حوزوی و دانشگاهی با آیت الله حیدری با موضوع “مسائل و حقوق زنان در اسلام)
