محضر مبارک حضرت آیت الله حیدری(دام ظله)؛
سلام علیکم،

آیا از دیدگاه قرآن، زنان ناقص العقل هستند؟!

در جواب بیان می شود که:

همان طور که پیشتر گفته شد، دربارۀ زن به طور کلّی چهار نوع نگرش از سوی چهار منبع معرفتی مختلف وجود دارد که عبارت اند از:
نگرش قرآنی، نگرش روایی، نگرش و فهم علمای دین، و نگرش عرفی بین مردم.

همه می دانیم در برخی از روایات وارد شده که زنان ناقص العقل اند؛ یعنی در مقایسه با مردان، از بهرۀ عقلی کمتری برخوردارند و اساساً خِرَدشان دارای نقص و خلل است!

اکنون سؤالی که با توجه به مطلب فوق مطرح می شود این است که آیا از دیدگاه قرآن کریم هم، عقل زنان ناقص است یا این انگاره فقط مختصّ به روایات است؟! چرا که عرض شد نگاه روایات به زن، لزوماً هماهنگ با منطق قرآن نیست، بلکه برخی از آنها مخالف مبانی قرآنی و برخی دیگر موافق آن است.
همچنین بیان شد که مبنای ما در مطالعه و تحقیق پیرامون مسائل زنان، یک مبنای قرآنی است؛ به این معنا که کلام الهی را اصل قرار می دهد و روایات را فرع و نه بالعکس، آن چنان که در حال حاضر بین اهل علم رایج است!!
در پاسخ به سؤال فوق باید گفت در منطق قرآن کریم بین عقل زن و مرد تفاوتی نیست و هر دو از بهرۀ عقلی یکسانی برخوردارند!

این مدعا را می توان با استناد به برخی از آیات قرآن از جمله آیات پایانی سورۀ آل عمران اثبات کرد:

«إِنَّ فِي خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ وَ اِخْتِلافِ اَللَّيْلِ وَ اَلنَّهارِ لَآياتٍ لِأُولِي اَلْأَلْبابِ * اَلَّذِينَ يَذْكُرُونَ اَللّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ اَلسَّماواتِ وَ اَلْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ اَلنّارِ * رَبَّنا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ اَلنّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَ ما لِلظّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ * رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِياً يُنادِي لِلْإِيمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنّا سَيِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ اَلْأَبْرارِ»؛ آل عمران ۱۹۰ – ۱۹۳

(مسلماً در آفرينش آسمانها و زمين، و آمد و رفت شب و روز، نشانه هایی براى خردمندان است. همانها كه خدا را در حال ايستاده و نشسته، و آن گاه كه بر پهلو خوابيده اند، ياد مى كنند؛ و در اسرار آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند؛ [و مى گويند:] خدایا اينها را بيهوده نيافريده اى! منزهى تو! ما را از عذاب آتش، نگاه دار! پروردگارا! هر كه را تو [بخاطر اعمالش] به آتش افكنى، او را خوار و رسوا ساخته اى! و براى افراد ستمگر، هيچ ياورى نيست! پروردگارا! ما صداى منادى [تو] را شنيديم كه به ايمان دعوت مى كرد كه: به پروردگار خود، ايمان بياوريد. و ما ايمان آورديم؛ پروردگارا! گناهان ما را ببخش! و بديهاى ما را بپوشان! و ما را با نيكان [و در مسير آنها] بميران!).

همان طور که مشاهده می کنیم خداوند متعال در آیۀ ۱۹۰، عده ای از انسان ها را «اولی الألباب» (صاحبان عقل و خِرَد) معرفی نموده و برخی از ویژگی های ایشان را نیز متذکر شده است؛ یعنی عاقلان و خردمندان به طور خلاصه کسانی هستند که اهل ذکر، فکر و دعا هستند.

در ادامه خداوند دعای همین «اولی الألباب» (صاحبان عقل و خِرَد) را مستجاب فرموده و آنها را شامل زن و مرد دانسته است؛ یعنی ما دعای این مردان و زنان عاقل را اجابت می کنیم: «فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لا أُضِيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى»
(خداوند، درخواست آنها [اولی الألباب] را پذيرفت؛ [و فرمود:] من عمل هيچ عمل كننده اى از شما [اولی الألباب] را، زن باشد يا مرد، ضايع نخواهم كرد) [آل عمران ۱۹۵].

در این آیه، خداوند «اولی الألباب» (صاحبان عقل و خِرَد) را شامل «ذکر» و «انثی» دانسته و هر دو را عاقل و خردمند خطاب نموده است، نه اینکه مثل برخی روایات، عقل و خرد را در انحصار مردان در آورده باشد!

نتیجۀ مهم و روش شناختی ای که از بحث قرآنی فوق می توان گرفت این است که اگر کسی نگرشش روایی بوده و اساس دین شناسی او را اخبار و احادیث تشکیل داده باشند (اسلام الحدیث)، قطعاً زنان را با استناد به پاره ای از روایات، ناقص العقل و کم خرد معرفی می کند!! 👈 اما چنانچه کسی در فهم دین، اصالت و محوریّت را از آنِ قرآن بداند – همان طور که بنده سخت بدان اعتقاد دارم و همه را به اخذ این روش در شناخت معارف دینی دعوت می کنم – زنان را همچون مردان عاقل و خردمند دانسته و هر روایتی که حاکی از کم عقلی و سفاهت زنان باشد، به دلیل تعارض با مبانی قرآن، ردّ و طرد می کند!

به بیان واضح تر، قرآن می فرماید زنان مصداق «اولی الألباب» (صاحبان عقل و خِرَد) می باشند، اما تعدادی از روایات می گویند زنان ناقص العقل اند! در اینجا آنچه که قرآن فرموده اصل قرار می گیرد و آنچه که راویان به اهل بیت (ع) نسبت داده اند – که اصلاً معلوم نیست از معصومین صادر شده باشد یا نه – کنار گذاشته می شود؛ چرا که از دیدگاه ما اولین و مهترین معیار و میزان برای ارزیابی صحت و سقم روایات، عرضه به قرآن کریم است و این چیزی است که خود اهل بیت (ع) به ما آموخته اند: «فما وافق کتاب الله فخذوه، وما خالف کتاب الله فدعوه»؛ آنچه موافق کتاب الهی است قبول کنید، و آنچه را که مخالف قرآن است رها کنید (اصول کافی، ج ۱، ص ۶۹، ح ۱).
البته باید توجه داشت که وقتی می گوییم فلان روایت با قرآن در تعارض است و باید کنار گذاشته شود، منظور این نیست که آن خبر را واقعاً اهل بیت (ع) فرموده اند و ما کلام معصوم را کنار می گذاریم! بلکه مراد آن است که آن خبر که توسط فلان راوی نقل شده، به دلیل اختلاف با قرآن اصلاً از معصومین (ع) صادر نشده، نه اینکه صادر شده ولی ما نمی پذیریم!
بین این دو نباید خلط شود!

(برگرفته از دیدار عده ای از بانوان فرهیخته حوزوی و دانشگاهی با آیت الله حیدری با موضوع “مسائل و حقوق زنان در اسلام”.)