محضر مبارک حضرت آیت الله حیدری(دام ظله)؛
سلام علیکم،

نظر حضرتعالی پیرامون ضرورت تمایز قائل شدن میان “اصل مذهب” و “اجتهاد علما” چیست؟

در جواب بیان می شود که:

نظرات و اجتهادات علما و بزرگان در جای خود ارزشمند و محترم است، اما این به آن معنا نیست که اجتهاد و برداشت ایشان از آیات و روایات – که در برخی موارد، با هم مخالف هم هستند!! – قداست پیدا کند، در حدّی که نقد استدلالی آنها، در میان اهل علم نوعی جرم قلمداد شود!

به صراحت می گویم، بنده معتقد به جریان جدیدی هستم که تفکر شیعی (دیدگاه علمای شیعه را، و نه ائمۀ معصومین علیهم السلام که از عصمت مطلق برخوردارند) را با نگاه تحلیلی و انتقادی بازنگری می نماید؛ وگرنه سخنان شیخ طوسی و شیخ مفید و شیخ صدوق و علمای بزرگ ما (رحمة الله علیهم)، با تمام احترامی که برای سخنان ایشان قائلیم، اجتهاد شخصی شان بوده و نظر خود را داده اند و ما نیز حق داریم در چارچوب های تعیین شده اجتهاد کنیم و نظر خود را بگوییم. لوح محفوظ و باطن عالم هم جز اهل بیت ع، دست احدی نیست! همه علما با ظواهر (عالم اثبات = عالم ذهن) سر و کار دارند و واقع (عالم ثبوت = عالم خارج) دست هیچ کس نیست! سخنان علمای دین، چیزی فراتر از احتمالات ضعیف یا قوی نیست! علم مطلق و صددرصد مطابق با واقع، فقط نزد خدا و معصومین است.

اساساً تقلید از علما – برای کسانی که خودشان در زمنیۀ مسائل کلامی و عقیدتی مجتهدند – در مسائل عقیدتی بی معناست.

آنچه شیخ مفید و شیخ طوسی و امثال این علمای بزرگ گفته اند، فقط برداشت و اجتهاد ایشان از مذهب است، و نه خود مذهب! مثلاً شیخ صدوق به «سهو النبی» قائل است در حالی که شیخ مفید که هم عصر اوست، بر خلاف وی «سهو النبی» را به شدت انکار و ابطال می کند. حال در این میان، کدام یک از این دو دیدگاهِ مخالف و موافق، عین مذهب است؟! با این حال، آیا شیخ صدوق یا شیخ مفید می توانند ادعا کنند، هر برداشتی که آنها از آیات و روایات دارند، عین همان چیزی است که مثلاً امام صادق (علیه السلام) در نظر داشته است؟؟ و آیا می توانند ادعا کنند نظر مخالف آنها، بر ضدّ دین و مذهب است؟! یا اینکه فقط فهم و برداشت شخصی و خطاپذیرِ خود را که با تلاش و جدیت به دست آورده اند، برای ما بیان می کنند؟!

پس ما باید به تفاوت میان مذهب تشیع و آنچه که فلان عالم می گوید توجه نماییم و بین این دو خلط نکنیم!! همینطور، آنچه که من هم الآن دارم می گویم، عین مذهب نیست، بلکه برداشتی است که از مذهب و آیات و روایات دارم.

بنابرین نباید میان «اصل مذهب» و نظرات «علمای مذهب»، نوعی عینیت تصور شود تا اینکه اگر عالم و مجتهد دیگری، نظر فلان عالم بزرگ دینی را زیر سؤال برد، این کار او، نقد اصل دین و مذهب تلقی شود!

البته کسی که می خواهد نظر خودش را دربارۀ مبانی اعتقادی بگوید، باید اهلیت نظر دادن را داشته باشد نه اینکه بدون اینکه سواد و تخصص کافی در زمینۀ مسائل عقیدتی و علوم مرتبط با اعتقادات داشته باشد، بر اساس میل و سلیقۀ خودش حرف بزند!

از اینجاست که دیگر نباید قداست را وارد این مباحث کنیم. مذهب قداست دارد، اما نظرات علما قابل نقد و اعتراض و ردّ است و هیچ تقدسی نباید برای آنها قائل شد!
نباید نظر فقها و متکلمین مقدس گردد، اما متاسفانه تفکر شیعی و تفکر سنی مرتکب این اشتباه شده و به نظرات و اجتهادات علما که صرفاً برداشت شخصی و اجتهادی ایشان بوده قداست داده اند؛ در حالی که قرآن قداست دارد، اسلام قداست دارد، رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) قداست دارد، ائمه اطهار (علیهم السلام) قداست دارند، اما نظرات علما آن قداست را ندارد، بلکه قابل بحث و بررسی و رد و قبول است.

البته که آن نظرات در جای خود محترم است، اما نباید بدان ها جنبۀ قدسی و ماورائی داد و آن ها را عین قرآن و روایات پنداشت؛ مثل این که کسی بگوید آنچه شیخ مفید گفته، دقیقاً همان است که مذهب می گوید، خیر اینطور نیست. شیخ مفید و شیخ طوسی از بزرگترین علمای شیعه اند، شیخ صدوق و علامه مجلسی و مرحوم سید خویی و شهید صدر و امام خمینی (رحمهم الله) نیز از علمای بزرگ هستند و باقی خواهند ماند، اما این افراد هر کدام برداشت و اجتهاد خود را در مورد مذهب داشتند و این مشخصّۀ بارز مکتب اهل بیت (علیهم السلام) است که باعث شده هیچ طوفانی تا امروز نتواند آن را متزلزل نماید، چرا که خدا را شکر دروازه و راه اجتهاد در مکتب اهل بیت (علیهم السلام) کاملاً باز و گشوده است. البته این اجتهاد هم، برای خود آداب و قوانین و معیارها و روشی دارد که باید در جای خود مورد بررسی علمی و اجتهادی قرار گیرند.

پس به یاد داشته باشیم که هرگز نباید “دین” را با “برداشت علما از دین” – که ممکن است مطابق با واقع باشد، و ممکن است مخالف با واقع باشد! – خلط کنیم و هر عالمی هر نظری داد، بگوییم دین این را می گوید!! بلکه باید بگوییم نظر، برداشت و فهم شخصی ایشان از نصوص دینی چنین است!

(برگرفته از برنامه «مطارحات فی العقیده» شبکه «الکوثر»، ۴ رمضان المبارک ۱۴۳۴ – ۲۲ تیر)