(بخش سوم)
نفس و قوای چهارگانۀ آن
مهمترین قوایی که در علم اخلاق از آنها بحث می شود – و رابطۀ تنگاتنگی با علم اخلاق دارند – چهار قوه می باشد که عبارت اند از:
۱. قوّه عقلیّه:
قوّه عقلیّه، به قوّه ای گفته می شود که شأن آن ادراک حقایق امور و شناسایی خوبیها از بدیهای آن است. این قوّه، انسان را به انجام افعال نیک و ممدوح امر نموده و از انجام افعال بد و مذموم باز می دارد.
۲. قوّه غضبیّه:
قوّه غضبیّه، به قوّه ای گفته می شود که انسان به واسطۀ آن شرور و ناملایمات را در هر صورتی (چه مشروع و چه غیر مشروع)، از خود دفع می کند.
۳. قوّه شهویّه:
قوّه شهویّه، به قوّه ای گفته می شود که انسان به واسطۀ آن منافع را برای خود جلب می کند، مانند طلبیدن خوراک و پوشاک و طلبیدن ازدواج و غیره، بدون اینکه این قوه حلال و حرام، یا طهارت و نجاست، و یا بایدها و نبایدها را در آنچه که می طلبد، ملاحظه کند.
۴. قوّه وهمیّه:
قوّۀ واهمه نیز به قوّه ای گفته می شود شأن آن، ادراک معانی جزئی می باشد، مانند دوست داشتن یک شخص معیّن، بر خلاف قوّۀ عاقله که معانی کلی را ادراک می کد مثل ادراک محبت، بدون اینکه به شخص یا شیء خاصّی مقیّد شده باشد.
نکته: نفس اگر از قوّۀ شهویّه پیروی کند، بهیمه (چهارپا) نام می گیرد، اگر از قوّۀ عقلیّه پیروی کند به ملکیۀ الهیّه نامگذاری می شود، و اگر از قوّۀ غضبیّه پیروی کند به سبعیّه (درنده خو) نامگذاری می شود، واگر از قوّۀ واهمه پیروی کند و صرفاً در صدد به کارگیری مکر و حیله برای رسیدن به مقاصد و اغراض خود باشد، از آن به عنوان قوّۀ شیطانی یاد می شود.
تمام این قوای سه گانه باید تحت حاکمیت و سلطنت قوۀ عاقله در آیند، تا انسان در مسیر هدایت و سعادت و انسانیت قرار گیرد.
