محضر مبارک حضرت آیت الله حیدری(دام ظله)؛

سلام علیکم،

سوالی داشتم پیرامون اینکه میزان آگاهی علما و مراجع از دیدگاه های مخالفین به چه میزان باید باشد؟؟!

در جواب بیان می شود که:

کسی که در مقام عالم و مرجع دین قرار می گیرد، باید دارای یک سلسله مقدّمات و شروط باشد.
این شروط و ویژگی ها از قرآن، روایات و سیرۀ عملی پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (علیهم السلام) قابل استنباط و استفاده است.

ویژگی های علمی و عملی عالمان دین

این ویژگی ها را به طور کلی به دو قسم می توان تقسیم کرد: ویژگی های علمی و ویژگی های عملی؛ یعنی لازم است یک عالم و مرجع دینی واجد برخی خصوصیات و صلاحیت های علمی و عملی – متناسب با جایگاه و منصب خود – باشد.

این طور نیست که هر کس به سادگی صلاحیت داشته باشد خودش را در جایگاه نیابت از امام معصوم (علیه السلام) قرار دهد! بلکه تصدّی این مقام خطیر و حساس – مثل هر مسئولیت دیگری – نیازمند احراز و آماده سازی برخی از مقدمات و بسترهاست که در صورت فقدان آنها، قرار گرفتن در این جایگاه شایسته نیست.

بنابراین عالمان و به ویژه مراجع دین باید دارای دو دسته از ویژگی های علمی و عملی باشند.

در اینجا صرفاً به یک مورد از این خصوصیات علمی اشاره می شود.

ضرورت اجتهاد در علم کلام و اعتقادات

یکی از علومی که علما و مراجع دینی باید در آن مجهد و متخصص باشند و از این طریق نیازهای جامعۀ اسلامی را برطرف کنند، «علم کلام و عقائد» است. البته “اجتهاد” و تخصص در یک علم هم، غیر از برخورداری از آگاهی اجمالی و سطحی از آن دانش است!

مباحث علم کلام هم به یک اعتبار به دو بخش قابل تقسیم است: مباحث داخلی علم کلام، و مباحث خارجی علم کلام.
مباحث خارجی علم کلام هم به دو قسم تقسیم می شود: مباحث برون دینی (مثل دفاع از دین اسلام در برابر سایر ادیان) و مباحث برون مکتبی (مانند دفاع از مکتب تشیّع در مقابل اهل سنّت، وهابیت و سایر مذاهب اسلامی).

از باب نمونه، یک عالم دین باید در بحث های اعتقادی مربوط به مکتب خود که در این جا تشیّع است، مجتهد و صاحب نظر باشد تا بتواند به سؤالات شیعیان پاسخ گوید و نظام فکری و اعتقادی ایشان را در زمینۀ مسائل دینی و مذهبی مستحکم سازد، مثلا دیدگاه اهل بیت (علیهم السلام) را دربارۀ توحید، معاد، نبوّت، امامت، جامعه، سیاست، اخلاق، تربیت و غیره برای ایشان به نحو علمی و استدلالی تبیین کند.
اما این مقدار از تسلط بر مباحث کلامی کافی نیست، بلکه باید از اعتقادات مخالفین دین و مذهب خود نیز به خوبی و تفصیلاً – در حدّ ضرورت و بسته به توان و استعداد خود – آگاه باشد؛ یعنی مثلاً یک مرجع شیعه باید عقائد اهل سنت و وهابیت را به خوبی بداند و منابع دست اول ایشان را به دقت مطالعه نموده باشد تا بتواند پیروان مکتب خود را در مقابل دلایل آنها آسیب نا پذیر کند.

کسی که فقط ممحّض در فقه است و از کلام و مباحث اعتقادی جز یک سلسله مسائل کلّی و عمومی نمی داند، طبعاً در دفاع از مرزهای اعتقادی مکتب اهل بیت (علیهم السلام) ناتوان خواهد بود. کسی که آثار احمد بن حنبل و ابن تیمیه را به طور دقیق و تفصیلی مطالعه ننموده و از اصل استدلال ها و مبانی مختلف حدیثی، رجالی، کلامی و تفسیری ایشان بی اطلاع یا کم اطلاع است، چه طور می تواند به سؤالات، اشکالات و یا تخریب های ایشان علیه مکتب خود، پاسخ علمی و استدلالی بدهد؟!: «کافی نیست یک مرجع دینی که می خواهد در جایگاه امیرالمؤمنین، امام صادق و امام رضا (علیهم افضل الصلوة والسلام) بنشیند، بگوید من فقط اعتقادات مکتب خودمان را می دانم، اما عقائد دیگران (وهابیت و اهل سنّت و غیره) چه ربطی به ما دارد؟! این نگرش اصلاً صحیح نیست! [به این دلیل که مخالف سیره علمی و عملی پیشوایان دینی ماست] شما یک نگاه اجمالی به کتاب احتجاج داشته باشید تا ببینید معصومین (علیهم السلام) از پیامبر اکرم (ص) گرفته تا آخرین امامان (علیهم السلام) با دیگران احتجاج و مناظره می کردند که بیشتر این بحث ها هم مربوط به مباحث اختلافی با سایر ادیان و مذاهب بوده است» [۱].

بنابراین، یک عالم و مرجع دینی همان طور که در «فروع دین» باید مجتهد باشد تا بتواند پاسخگوی نیازهای فقهی اهل ایمان باشد، به همان صورت باید در «اصول دین» هم مجتهد باشد تا بتواند به سؤالات و نیازهای فکری و اعتقادی مردم – به نحو کاملاً اجتهادی و مستدل – پاسخ بدهد.

_______

پی نوشت ها:

۱️⃣ «لا يكفي أن المرجع الديني الذي يريد أن يجلس مجلس الإمام الصادق ومجلس الإمام أمير المؤمنين ومجلس الإمام الرضا (علیهم السلام) أن يقول أنا أعرف عقائدنا، أما الآخر يقول لا علاقة لنا؛ لا، يكفي أن تراجع مراجعةً عامة إلى كتاب الاحتجاج لترى أن أئمة أهل البيت (علیهم السلام) من الرسول الأعظم (ص) إلى آخر إمامٍ من أئمة أهل البيت (علیهم السلام) كانوا يحتجّون واحتجاجاتهم أيضاً في الأعم الأغلب في الخلاف مع الآخر».

برگرفته از درس خارج فقه آیت الله حیدری، الشروط العلمیة للمرجع الدینی، جلسه ۲.