جایگاه امام علی (علیه السلام) از دیدگاه ابن عربی (ره)
ابن عربی در آثار خود مطالب عمیق و بلندی دربارۀ جایگاه امام علی (ع) در نظام هستی و مقام تکوینی و وجودی ایشان دارد. شاید کمتر کسی را از بین علمای شیعه و سنّی بتوان یافت که سخنانی همپایۀ ابن عربی در وصف عظمت وجودی و امامت تکوینی اهل بیت (ع) و به ویژه مولا امیر المؤمنین (ع) گفته باشد.
از دیدگاه شیخ اکبر محی الدین بن عربی، اوّلین و کامل ترین موجود در نظام هستی که خداوند متعال، حقیقت نوری او را به وجود آورده رسول گرامی اسلام (ص) است و بعد از ایشان نزدیک ترین موجود و مخلوق به خداوند متعال امام علی (ع) است.
بر اساس مبانی هستی شناسی عرفانی ابن عربی، مقام انسان کامل – که بالاترین مصادیق آن رسول اکرم (ص) و امام علی (ع) می باشند – مقام فیض مقدّس یا همان ظهور واحد سریانی حق در خارج از صُقع [ناحیه] ربوبی و در مرتبۀ تعیّنات خَلقی است. این موجود، مظهر تامّ اسم جامع الله در تعیّن ثانی و مرتبۀ واحدیّت بوده که در خارج از مرتبۀ تعیّنات حقّی، ظهور و نمود یافته است. از منظر عرفا تمام نظام هستی، مراتب وجودی و تنزّلات حقیقت انسان کامل است. خداوند متعال یک ظهور یا تجلّی بیشتر ندارد که مرتبۀ علمی و درون ذاتی آن را «فیض اقدس»، و مرتبۀ عینی و برون ذاتی اش را «فیض مقدس» تشکیل می دهد. فیض اقدس هم باطن همان فیض مقدس می باشد. فیض مقدّس یا مشیّت مطلقه – که بنا بر تفسیر اهل معرفت همان مقام انسان کامل است – از خود وجود استقلالی و بالذات ندارد، بلکه عین فقر و ربط به ذات حق و فانی در الوهیت خداوند متعال است.
ابن عربی در کتاب «فتوحات» – که یک دائرة المعارف بزرگ عرفانی است – به این حقیقت چنین اشاره می کند: «قال تعالى: «مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِيها مِصْباحٌ» (نور/ ۳۵)؛ فشبّه نوره بالمصباح فلم يكن أقرب إليه قبولا في ذلك الهباء إلا حقيقة محمد صلى الله عليه و آله سلم المسماة بالعقل فكان سيد العالم بأسره و أول ظاهر في الوجود فكان وجوده من ذلك النور الإلهي و من الهباء و من الحقيقة الكلية و في الهباء وجد عينه و عين العالم من تجليه و أقرب الناس إليه علي بن أبي طالب و أسرار الأنبياء أجمعين» [۱].
آیت الله حیدری در توضیح «فیض مقدّس» می گویند: «کلّ ما هو حاصل فی التعینات الخارجیة الخلقیة، فهو ببرکة الفیض المقدّس» (هر آنچه که در تعیّنات خارجیِ خَلقی [از عالم عقل گرفته تا عالم برزخ و مادّه] حصول و تحقّق یافته، به برکت فیض مقدّس می باشد) [۲].
همچنین در موضعی دیگر «حقیقت انسان کامل» یا همان «کون جامع» و صاحب مقام «وساطت فیض» را این گونه توصیف می کنند: «إنّ نسبة الإنسان الکامل إلی العالم کنسبة الروح إلی الجسد، وأن لیس للعالم قدرة علی البقاء من دون الإنسان الکامل، کما أنّ لیس للجسد قدرة للبقاء من دون الروح؛ فالروح هو المدبّر للبدن، والحافظ له من التفسّخ والبوار و هذا شأن الإنسان الکامل بالنسبة للعالم أیضا» (نسبت انسان کامل به عالَم، مانند نسبت روح به جسد است، و همچنین عالم هستی بدون انسان کامل قدرت بر بقاء و دوام ندارد، همان طور که جسم بدون روح باقی نمی ماند و از بین می رود. بنابراین روح، مدبّر بدن و حفظ کنندۀ آن از متلاشی شدن و نابودی است؛ و شأن انسان کامل هم در مقایسه با عالم امکان به همین شکل است) [۳].
باید توجه داشت این نوع نگرش عرفا به انسان کامل – که با نگاه فقها، محدثین، متکلمین و حتّی فلاسفه تا حدّ زیادی متفاوت است – به هیچ وجو غلوّ محسوب نمی شود؛ چرا که عرفا با وجود همۀ عظمتی که برای انسان کامل قائلند، برای آن وجود حقیقی قائل نیستند، بلکه آن را صرفاً ظهور و تجلّی وجود حقیقی خداوند متعال می دانند. به بیان دیگر، از منظر عارفان، وجود فقط یک مصداق بالذات دارد و آن هم وجود خداست و ایشان سایر موجودات از جمله انسان کامل را نه تنها خدا نمی دانند، بلکه – بر خلاف دیگران! – اصلاً برای آنها وجود حقیقی هم قائل نیستند! بلکه آنها را مصداق بالعرض وجود می دانند؛ یعنی ظهورات و شئونات وجود حقیقی. از دیدگاه عرفا وجود بر دو قسم است: وجود حقیقی و وجود مجازی. وجود خداوند حقیقی، و وجود ماسوی الله مَجازی است. مجاز عرفی هم غیر از مجاز عرفانی است؛ لذا نباید بین آن دو خلط کرد!
عرفا برای اثبات این مدّعیات، در جای خود دلایل فراوان قرآنی، روایی و عقلی اقامه نموده اند.
البته رسیدن به عمق این مباحث و اصطلاحات عرفانی نیازمند سال ها مطالعه و تحقیق و تأمّل است، اما همین که انسان اجمالاً بداند مقام انسان کامل یعنی پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) بسیار فراتر از دیدگاه های متعارف برخی از اصناف اهل علم است، خودش زمینه و انگیزه ای خواهد بود جهت مطالعات و تحقیقات بعدی برای کسانی که به این سنخ مباحث علاقه مندند.
لازم به ذکر است فقرات و فرازهای زیارت جامعۀ کبیره، عموماً ناظر به همین مقامات بلند اهل بیت (علیهم السلام) است، از جمله: «بِكُمْ فَتَحَ اللهُ، وَبِكُمْ يَخْتِمُ، وَبِكُمْ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ، وَبِكُمْ يُمْسِكُ ٱلسَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الأَرْضِ إِلاَّ بِإِذْنِهِ، وَبِكُمْ يُنَفِّسُ الْهَمَّ وَيَكْشِفُ ٱلضُّرَّ، وَعِنْدَكُمْ مَا نَزَلَتْ بِهِ رُسُلُهُ، وَهَبَطَتْ بِهِ مَلاَئِكَتُهُ وَإِلَى جَدِّكُمْ» [۴].
برای آگاهی از تفصیل این مباحث می توانید به دروس و منابع ذیل از آیت الله حیدری رجوع فرمایید:
۱- دروس «شرح فصوص الحکم»
۲- کتاب «العرفان الشیعی»
۳- کتاب «الرؤیة الکونیة فی العرفان النظری»
۴- کتاب «شرح تمهید القواعد فی علم العرفان النظری»
۵- کتاب «الإسم الأعظم، حقیقته و مظاهره» و غیره.
پی نوشت ها:
۱️⃣ الفتوحات (ط ۴ جلدی)، ج ۱، ص ۱۱۹.
۲️⃣ آیت الله سید کمال حیدری، الرؤیة الکونیة فی العرفان النظری، ص ۲۸۷.
۳️⃣ همان، ص ۳۴۵ و ۳۴۶.
۴️⃣ زیارت جامعۀ کبیره، مفاتیح الجنان.
