(بخش پنجم)
تصریحات بزرگان شیعه و سنّی مبنی بر نقل به معنا بودن عمدۀ روایات!
مورد اوّل: محقّق حلّی
محقّق حلی در کتاب «معارج الأصول» بر این باور است که صحابۀ پیامبر (ص)، سخنان ایشان را پس از پایان مجلس و بعد از گذشت زمان – کم یا زیاد – روایت می کردند و در یک چنین شرایطی عادتاً بعید است که تمام الفاظ و عبارات رسول خدا (ص) بدون هیچ تغییری، در ذهن انسان باقی بماند!:
«أن الصحابة كانت تروي مجالس النبي صلى‌الله‌عليه‌وآله بعد انقضائها وتطاول المدد ، ويبعد في العادة بقاء ألفاظه عليه‌السلام بعينها على الاذهان»؛ معارج الاصول، ص ۱۵۳ (صحابۀ رسول خدا ص، سخنان ایشان را پس از پایان مجلس و گذشت زمان نقل می کردند و عادتاً بعید است که عین الفاظ در ذهن راویان باقی بماند».
مورد دوّم: علامه حلّی
علامه حلی در کتاب «نهاية الوصول إلى علم الأصول» تصریح
می کند به اینکه صحابۀ پیامبر (ص) و همین طور اصحاب ائمه (ع) آنچه را که از ایشان می شنیدند، اولاً به صورت مکرّر و لزوماً در چندین نوبت نمی شنیدند، بلکه غالباً فقط یکبار استماع می کردند، ثانیاً آنها را نمی نوشتند، و ثالثاً چنانچه قصد نگارش داشتند، کتابتِ آن ها را به مدت ها – کوتاه یا طولانی – بعد از خروج از مجلس بحث موکول می کردند!:
«یعلم قطعاً ان الصحابة لم يكتبوا ما نقلوه ولا كرروا عليه، بل كلما سمعوا اهملوا الى وقت الحاجة اليه بعد مدة متباعدة وذلك يوجب القطع بانهم لم ينقلوا نفس اللفظ، بل المعنى»؛ نهاية الوصول الى علم الاصول، ج ۳، ص ۴۷۲ (صحابۀ پیامبر ص، آنچه را که نقل کرده اند نمی نوشتند و آنچه که یکبار شنیده بودند را تکرار نمی کردند و شنیده های خود را به زمان نیاز – بعد از مدت ها – موکول می کردند، و همین امر در انسان قطع ایجاد می کند به اینکه راویان، عین الفاظ پیامبر ص را نقل نمی کردند بلکه، آن ها را نقل به معنا می کردند [یعنی آنچه که از سخنان رسول خدا ص فهمیده بودند را در قالب جملات خودشان، به دیگران منتقل می کردند!].
باید توجه داشت که در این بحث، بین صحابۀ پیامبر (ص) و اصحاب ائمه (ع) تفاوتی وجود ندارد؛ به این معنا که هر دو دسته، فرمایشات معصومین (ع) را نقل به معنا می کردند و نه نقل به الفاظ! زیرا حافظۀ اصحاب اهل بیت (ع) با یاران رسول الله (ص) – از جهت یادسپاری و فراموشی مطالب – به عنوان یک انسان متعارف، یکسان بوده است. این حقیقت در ادامۀ بحث روشن تر می شود.
مورد سوّم: علامه مجلسی
نمونۀ بعدی مربوط است به علامه مجلسی و تصریح وی بر اینکه روایات عمدتاً نقل به معنا هستند و اساساً چیزی شبیه به محال است که کسی بتواند هر آنچه را که شنیده، عیناً و بدون هیچگونه تغییری حفظ و منتقل کند؛ مخصوصاً آنکه زمان زیادی از شنیدن آن عبارات گذشته باشد!:
«من المعلوم أن الصحابة وأصحاب الائمة: لم يكونوا يكتبون الاحاديث عند سماعها، ويبعد بل يستحيل عادة حفظهم جمیع الالفاظ على ما هي عليه و قد سمعوها مرة واحدة، خصوصا في الاحاديث الطويلة مع تطاول الازمنة ولهذا كثيرا ما يروى عنهم المعنى الواحد بألفاظ مختلفة، ولم ينكر ذلك عليهم، ولا يبقى لمن تتبع الاخبار في هذا شبهة»؛ بحار الأنوار، ج ۲، ص ۱۲۴، ذیل روایت ۲۴
(مشخص است که صحابۀ پیامبر ص و اصحاب اهل بیت ع، احادیثی را که می شنیده اند نمی نوشتند، و بعید بلکه عادتاً محال است کسی بتواند همۀ الفاظی را که شنیده عیناً همان طور که شنیده حفظ کند، در حالی که آن عبارات یک بار بیش تر به گوشش نخورده اند، به خصوص در مورد احادیث طولانی با وجود گذشت زمان؛ و به همین دلیل غالباً معنای واحد، از سوی ناقلان اخبار، با الفاظ و عبارات گوناگون نقل می شد و کسی آنها را به خاطر این کار انکار [و ملامت] نمی کرد، و برای کسی که در اخبار تحقیق و تتبّع کند، تردیدی در این باره باقی نمی ماند).
ممکن است کسی بگوید این مطلب دربارۀ احادیث طولانی صحیح است، اما راجع به عبارات کوتاه صدق نمی کند؛ زیرا آنها را به راحتی می توان حفظ کرد. علامه مجلسی در پاسخ می فرماید مشکل فراموشی و ضعف حافظه، مختصّ عبارت های بلند و چند صفحه ای نیست، بلکه شامل سخنان کوتاه هم می شود! چرا که اصحاب ائمه (ع)، بسیاری از سخنان را فقط یک بار می شنیدند و با یک بار شنیدن، حفظ عبارات کوتاه هم به راحتی میسّر نیست! به عنوان مثال، اگر کسی برای اولین بار یک صفحه از قرآن را بخواند و فردای همان روز از او بخواهیم آنچه که دیشب قرائت نموده را عیناً با همان الفاظ و بدون هیچ تغییری برای ما بخواند، شاید وی حتی یک آیه را هم نتواند با عین الفاظش بازگو کند، اما در عین حال می تواند محتوا و مضمون آیات را نقل به معنا کند.
لازم به ذکر است که وقتی در کتب اهل علم، عنوان «صحابه» ذکر می شود، غالباً یاران رسول خدا (ص) مراد است، اما در مواردی که واژۀ «اصحاب» به کار برده می شود، یاران اهل بیت (ع) مدّ نظر قرار می گیرد.
مورد چهارم: آقا وحید بهبهانی (مجدّد الأصولیون)
مرحوم علامه وحید بهبهانی نیز در فائدۀ ششم از کتاب «الفوائد الحائریة»، نقل به معنا بودن روایات را متذکر شده و جالب آنکه به تحقّق تفاوت و تغییر در آن ها هم اشاره نموده است:
«كثيرا ما كان الرّواة ينقلون بالمعنى، فلعلّ في النقل بالمعنى يتحقّق التفاوت، فإنّا نرى الآن أنّ كثيرا من أهل الفهم، لا يعبّرون عن مرادنا بعبارة تؤدّي عين مطلوبنا من دون أن يتحقّق تفاوت أصلا!»؛ الفوائد الحائرية، ج ۱، ص ۱۱۹ (راویان اخبار در بسیاری از موارد نقل به معنا می کردند؛ و چه بسا که در نقل به معنا [تغییر و] تفاوت اتفاق می افتد. ما همین الان مشاهده می کنیم تعداد زیادی از اهل فهم، مراد و منظور ما را به عباراتی که عین مقصود ما را – بدون اینکه تفاوتی حاصل شود – برساند، تعبیر نمی کنند).
مورد پنجم: خطیب بغدادی
ادامه دارد…
